آیا می‌دانید کدام رفتار فرزندتان ناشی از اضطراب و استرس است؟

همه ما در شرایطی دچار اضطراب می‌شویم اما نگرانی ما از اضطراب کودکان خیلی بیشتر از وقتی است که خودمان مضطرب هستیم. شاید نتوانیم کاری کنیم که بچه ها هیچ وقت اضطراب را تجربه نکنند اما می‌توانیم استرس کودکان را کنترل کنیم و اگر نیاز بود از روانشناس کودک کمک بگیریم. در ادامه با نشانه‌های اضطراب و روش‌های درمان آن آشنا می‌شویم.

اضطراب چیست؟

اضطراب، واکنش طبیعی روح و جسم ما به شرایط غریبه و ناآشنایی است که در آن قرار می‌گیریم. بچه‌ها هم وقتی در شرایط دشواری قرار می‌گیرند، مضطرب می‌شوند. آشفتگی و ناآرامی و علائم جسمانی مثل تپش قلب هم در کودکان و هر در بزرگسالان یکسان است.

انواع اضطراب در کودکان

اضطرب جدایی: اضطراب جدایی جزو ابتدایی‌ترین اضطراب‌هاست که وقتی کودک از مادر یا مراقبان اصلی‌اش دور می‌شود به وجود می‌آید.

ترس از حیوانات: ترس از حیوانات و یا حشرات هم در بسیاری از کودکان وجود دارد که معمولا اگر والدین با کودک همراهی کافی داشته باشند، برطرف می‌شود.

ترس از تاریکی: تاریکی حس ناشناخته ای است که باعث ترس و اضطراب کودکان می‌شود و در صورت درمان نشدن، می‌تواند تا بزرگسالی ادامه پیدا کند. 

اضطراب طلاق: وقتی والدین از هم جدا می‌شوند. کودک در شرایط ناپایداری قرار می‌گیرد و ثبات زندگی‌اش را از دست می‌دهد. این مساله فشار زیادی را به کودک وارد می‌کند.

اضطراب مدرسه: بسیاری از بچه ها از مدرسه می‌ترسند به طوری که عملکردشان در مدرسه دچار اختلال می‌شود.

اضطراب امتحان: اضطراب امتحان هم در ادامه اضطراب مدرسه، بعضی کودکان را با مشکلات زیادی مواجه کرده و مانع این می‌شود که توانایی‌های خود را به خوبی نشان دهند.

اضطراب در دوران کرونا: در دروان کرونا، خیلی از بچه‌ها با شنیدن اخبار مربوط به این بیماری یا ماندن بیش از حد در خانه دچار اضطراب شدید شده‌اند.

نشانه های اضطراب در کودکان

اگر اضطراب کودک مقطعی و کوتاه مدت بود جای نگرانی نیست اما اگر بیش از 6 ماه طول کشید، لازم است نسبت به علائم اضطراب کودک خود هوشیار باشید و برای درمان آن اقدام کنید:

1. آرامش ندارند و بی قرارند

2. سرزنده و شاد نیستند و زود خسته می‌شوند.

3. عصبی و پرخاشگر هستند

4. اعتماد به نفس پایینی دارند

5. مثل بزرگسالان رفتار می‌کنند

6. اختلال خواب (خواب آشفته یا کابوس های شبانه) دارند

7. وحشت از ملاقات و گفتگو با افراد جدید دارند

8. درباره سلامتی خود و والدین نگران هستند

9. مدام به فکر فرو می‌روند و کسل و بی حوصله اند

10. به گونه‌ای افراطی نظم را رعایت می‌کنند و رفتارهای وسواسی دارند

11. از لحاظ عاطفی بسیارحساس، شکننده و وابسته به والدین خود هستند

12. در تمرکز کردن مشکل دارند که بدین ترتیب یادگیری آنها دچار مشکل می شود

13. دائم نگران تکلیف های مدرسه، دوستان و بازی های ورزشی هستند

14. قبل از وقوع واقعه ای، نگرانی های زیادی از آن دارند

15. به دنبال جلب رضایت دیگران هستند

16. ممکن است شب‌ادراری داشته باشند

17. تحریک‌پذیر هستند

نقش والدین در اضطراب کودکان

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که اضطراب و افسردگی می‌توانند ارثی و اکتسابی باشند. در این میان عوامل اکتسابی متاثر از نوع فرزند پروری والدین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

کودکانی که والدینی مضطرب و نگران دارند، تحت تاثیر پیام‌هایی کلامی و غیرکلامی آنها دنیا را بسیار ناامن، نامطمئن، ترسناک و خطرناک تصور می‌کنند. این کودکان تصویری بی‌ثبات، ناآرام و ناامن از دنیا برای خود ترسیم می‌کنند که بسیار شبیه تصویر پدر و مادر مضطربشان است. در این وضعیت کودک حتی کنار والدین خود نیز امنیت را احساس نمی‌کند و تعاملات سخت و دردناکی را با والدین خود خواهد داشت و بسیار ناسازگارانه عمل می‌کند. این کودکان مدام میل به کنترل محیط دارند و به این دلیل ترشح بیش از اندازه هورمون استرس (کورتیزول) در بدن آنها مدام اضطراب، تشویش و نگرانی را تجربه می‌کنند.

اگر والدین رفتار با ثباتی از خود نشان ‌دهند، کودک به آنها اعتماد می‌کند و نگران نیست که در صورت انجام کار اشتباه، والدین دست از دوست داشتنش بردارند و شروع به نصیحت، سرزنش، مقایسه، تهدید و تحقیر او کنند. این والدین تفاوت‌های خود و فرزندانشان را پذیرفته‌اند و حالت‌های عاطفی و احساس کودک خود را درک کرده‌اند. چنین والدینی هنگامی که کودک احساسات پردازش نشده‌ بسیار شدیدی از خود نشان دهد با کودک همدلی کرده و احساسات کودک را نادیده نمی‌گیرند و شنونده احساسات کودک خود هستند و به فرزند خود در یافتن راه مناسب برای رسیدن به خواسته‌اش کمک می‌کنند.

در چنین حالتی کودکان دنیا را محیطی امن می‌دانند و بدین ترتیب با جسارت به کشف دنیا می‌پردازند و در صورت رویارویی با ناکامی رفتار منفعلانه و پرخاشگرانه از خود نشان نمی‌دهند. بلکه با جسارت برای رسیدن به خواسته خود تلاش می‌کنند. این کودکان از والدین خود می‌آموزند که انسان‌ها با یکدیگر متفاوتند و می‌توانند احساسات متفاوتی را در یک شرایط ثابت داشته باشند و بدین ترتیب همدل و همراه رفتار می‌کنند و تعمل سازگارانه‌ای با اطرافیان خود دارند.

راه‌های درمان اضطراب کودکان

الف) بازی‌درمانی برای اضطراب کودک: بازی‌درمانی یکی از رایج‌ترین شیوه‌های درمان استرس و اضطراب کودکان است. روانشناس در اتاق بازی ریشه‌های اضطراب کودک را شناسایی کرده و با استفاده از تکنیک‌های مختلف این اضطراب را کاهش می‌دهد. در فرآیند بازی درمانی، همکاری پدر و مادر با درمانگر لازم است تا جلسات درمانی نتیجه بهتری داشته باشند.

ب) تکنیک‌هایی برای درمان اضطراب کودکان در خانه: والدین هم می‌توانند با تکنیک‌های ساده‌ای در خانه به رفع اضطراب کودک کمک کند. در زیر به راه‌هایی که می‌توانید در خانه انجام دهید اشاره می‌کنیم:

1. از کودک بخواهید درباره‌ی احساسات متفاوت خود در موقعیت‌های گوناگون نقاشی بکشد، احساسات کودک را تایید کنید و راهکارهای متفاوتی که در آن موقعیت می‌تواند کودک انجام دهد را از طریق بارش فکری با کودک تمرین و بازی کنید و این راهکارها را به دو دسته رفتارهای سالم و نا سالم تقسیم کنید.
2. با ابزاری مانند شن، خمیر بازی، رنگ انگشتی با کودک خود بازی کنید و از این راه به تخلیه هیجانات کودک بپردازید. مثلا تصاویری بسازید، عمل متناسب با آن احساس را نشان دهید، آن‌ها را خراب کنید و بدین ترتیب کودک توانایی غالب شدن بر احساسات ناکارآمد خود را پیدا کند و خود را منفعل و مغلوب نبیند.
3. احساسات متفاوت خود را در موقعیت‌های متفاوت برای کودک خود توضیح دهید و رفتار مناسب متناسب با آن احساس را انجام دهید تا کودک شما نیز به تقلید از رفتار سازگارانه شما در موقعیت‌های مشابه بپردازد.
4. حالت‌های جسمانی و روانی احساسات متفاوت را برای کودک خود با زبانی قابل فهم برای کودک توصیف کنید تا دامنه شناخت احساسات متفاوت را در کودک خود گسترش دهید.
5. تلاش کودک خود را در تمرین‌ها و بازی‌ها به شدت تشویق کنید و دید کودک را از هدف به فرآیند معطوف کنید به صورتی از انجام یک تمرین احساس خوشحالی کند و به کیفیت و چگونگی انجام آن تمرین بی‌توجه شود و از فرآیند بازی و تمرین لذت ببرد.
6. با کودک خود بازی نه گفتن را تمرین کنید بدین ترتیب که از او بخواهید در یک بازی هر چه شما از او می‌خواهید بگوید ” نه نمی‌توانم ” و با این تمرین کودک یاد می‌گیرد که تمایلات خود را سرکوب نکند.
7. به کودکان خود گوش دهید و هر روز ساعات مشخصی را به کودک خود اختصاص دهید و در آن زمان تمام توجه خود را به او معطوف کنید.

ج) درمان استرس کودک با دارو: درمان دارویی در مواقعی لازم است که اضطراب مزمن باشد یا روی عملکرد کودک تاثیر بگذارد یا به عبارتی زندگی روزمره او را مختل کند. در چنین مواردی، دوز داروها اصولا خیلی پایین است و اگر حین دارودرمانی، روان‌درمانی و بازی درمانی هم انجام شود می‌توان بعد از 6 ماه تا یک سال درمان دارویی را متوقف کرد.