نسخه‌های خطی از جایگاه ویژه ای در معرفی و حفظ فرهنگ و تمدن هر کشوری برخوردار است زیرا از طریق این نسخ می­توان نسل جدید و آیندگان را از سیر تحول اندیشه ها و هویت های یک ملت آگاه کرد.
زمانی که تحول اندیشه های پیشینیان در اوج قرار داشت، متفکران، دانشمندان و ادیبان افکار و اندیشه های ارزشمند خود را در قالب دست نوشته ابراز می کردند.
دست نویسی در خاور زمین و بویژه ایران پیشینه ای بسیار کهن دارد، اکنون بسیاری از دست نوشته های فارسی در ایران، هند، افغانستان، ترکیه و دیگر کشورها در قالب کتاب، مرقع یا تک برگ وجود دارد که در بهترین موزه ها و کتابخانه ها نگهداری می شود و از ارزش بالایی برخوردارند.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران از وجود حدود دو میلیون نسخه خطی ایرانی در شبه قاره و آسیای میانه خبر داده و از وضعیت «اسفبار» نگهداری آنها سخن گفته است.
به گفته سید رضا صالحی امیری، حدود یک میلیون نسخه خطی فارسی یا عربی متعلق به ایران، در هند و پاکستان و حدود 500 هزار نسخه خطی هم به همین شکل در آسیای میانه وجود دارد. وی می گوید: 2600 نسخه خطی نادر و نفیس نیز مربوط به ایران در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می شود و در اسپانیا این تعداد بیشتر است.

 نسخه های خطی زنجیره های تاریخ، هنر و ادب هر کشور
مدیرکل نسخ خطی و کتاب های نادر کتابخانه ملی نسخه های خطی را هویت هر کشور با هر فرهنگ و ریشه ای دانسته و به خبرنگار فرهنگی ایرنا می گوید: نسخه های خطی مانند زنجیره های تاریخ، هنر و ادب هستند که با بررسی آنها، مسیر به سمت بازشناسی هویتی طی می شود.
احسان شکراللهی می افزاید: اداره کل کتاب های خطی و نادر معاونت کتابخانه ملی با دارا بودن هزاران نسخه خطی نفیس از قرن دوم هجری تاکنون به مثابه دریایی عظیم آثاری بی نظیر از علم، تمدن و فرهنگ درخشان ایران اسلامی را درخود جا داده و مسئولیت خطیر حفاظت از این ذخایر و گنجینه های ماندگار فرهنگی را به عهده دارد.
وی ادامه می دهد: نکته حائز اهمیت برای اندیشمندان و جوانان امروز این است که کمیت و کیفیت نسخه های خطی موجود که حاصل عمر و تلاش دانشمندان، علما، نوابغ و هنرمندان این مرز و بوم است، نمایانگر پیشگامی و درخشش دانشمندان کشورمان در بیشتر رشته های علمی در دوره های تاریخی گذشته بویژه از دوره صدر اسلام تا حدود قرن ششم هجری قمری است.
شکر اللهی می افزاید: شناسایی نسخه های خطی، چاپ سنگی و مرقعات در داخل و خارج از کشور، اقدام برای تهیه اصل یا نسخه ثانویه آنها به صورت خرید،اهدا، وقف، امانت یا از طریق تکثیر، سازماندهی منابع خطی و چاپ سنگی بر اساس روش های استاندارد و نظارت، هدایت و ارائه خدمات عمومی، فنی، مشاوره ای و پژوهشی به کتابخانه ها و نهادهای فرهنگی، آموزشی و پژوهشی از جمله وظایف این اداره است.
حفاظت و نگهداری از منابع خطی و چاپ سنگی بر اساس آخرین استانداردهای جهانی، شناسایی منابع آسیب دیده و انجام اقدامات لازم برای رفع علت و آسیب دیدگی آنها از دیگر وظایف اداره کل نسخ خطی و کتاب های نادر است که شکر اللهی به آن اشاره کرد.

پاسخ مجهولات از میان متون گذشتگان و پیشینیان
وی ادامه می دهد: یک باور وجود دارد که نسخه های خطی امروزه دیگر کاربردی ندارند در حالیکه آن اشتباه است، بسیاری از افراد همواره در لابلای نسخ خطی به دنبال متون ناشناخته ای در حوزه ریاضی، نظامی و پزشکی هستند و تلاش می کنند تا پاسخ مجهولات خود را از میان تجربیات گذشتگان بدست آورند.
به گفته این افراد، نسخه های قدیمی بسیار برای امروز کاربردی و مفید است.

دستاورد هنری پیشینیان در معرض نگاه پسینیان قرار گیرد
مدیرکل نسخ خطی و کتاب های نادر کتابخانه ملی می گوید: بر انبوهی از متون کهن در تاریکخانه مخازن یا تاریکخانه های شخصی گرد غربت نشسته در حالیکه وظیفه داریم، دستاوردهای هنری پیشینیان را در معرض نگاه پسینیان قرار دهیم تا جوانان و نسل امروز با دیدن این متون، محو تصاویری نشوند که غربی ها براحتی و فراوانی آنها را در اختیار این افراد قرار می دهند و آینده سازان کشور را از مسیر اخلاق و انسانیت دور می کنند.
وی با انتقاد از برخی بی توجهی ها در این حوزه می افزاید: در این زمینه کوتاهی هایی صورت گرفته به طوری که بسیاری از آثار نفیس این سرزمین اکنون در موزه لوور فرانسه وجود دارد؛ موزه ای که با آثار و گنجینه های مشرق زمین بویژه ایران آباد شده است.
شکراللهی خاطر نشان می کند: با تعلل و کوتاهی ها سعی نکردیم هزینه ای برای جمع آوری و معرفی این آثار و متون بپردازیم و زمینه را برای جذب نسل جدید به هنر قدیم و مفاهیم گذشته فراهم کنیم.
این مقام مسئول در کتابخانه ملی، تکنولوژی را تیغ دو لبه دانسته و می گوید: اگر تکنولوژی را در مسیر صحیح آن بکار گیریم، کارها پیش می رود در غیر این صورت خرابی به بار می آورد.
به گفته وی، در صورتی که به آموزه هایی که در متون کهن نهفته، دل می دادیم و برای اندیشه های فکری و فلسفی موجود در این نسخه ها احترام قائل بودیم، بسیاری از مشکلات مبتلا به امروز وجود نداشت.

**38 هزار نسخه خطی در 80 هزار عنوان
شکراللهی با بیان اینکه در کتابخانه ملی بیش از 38 هزار نسخه خطی نگهداری می شود، می افزاید: برخی از این نسخ دارای چند عنوان هستند بنابراین در مجموع حدود 80 هزار عنوان اثر خطی در این جا موجود است.
وی با اشاره به اینکه همه این نسخ اصل هستند، اضافه می کند: حود 35 هزار جلد کتاب قدیم چاپ سنگی و سربی هم در این گنجینه نگهداری می شود که از مهمترین مکتوبات می توان به 46 هزار عنوان نسخه های عربی کتابخانه موزه بریتانیا اشاره کرد که در قالب میکروفیش و نسخه های چاپ عکسی موجود است.

فرهنگ غنی ایرانی اسلامی را عرضه کنیم
این مقام مسئول در کتابخانه ملی معتقد است، نسخ خطی دریچه ای از نور و انرژی را به سوی افراد باز می کند و در صورتی که یک هزارم هزینه و وقت انرژی هسته ای به نسخ خطی اختصاص می یافت و برای آن برنامه ریزی وجود داشت، با جذب گردشگران خارجی، ایران به درآمد فوق العاده ای می رسید.
وی می گوید: ایران می توانست با استفاده از این ظرفیت، شناسه های هویتی خود را به دنیا معرفی کند تا دنیا سر تکریم و احترام به سوی ما فرود آورد و ما را به عنوان فرهنگ مدارترین ملت ها معرفی کنند هرچند هنوز هم دیر نشده است.
شکراللهی ازهمه دولتمردان و افرادی که سر رشته امور را به دست دارند، دعوت کرد از نسخه های خطی در کتابخانه های ملک، آستان قدس رضوی، وزیری یزد، مرکزی دانشگاه تهران دیدن کنند و پای صحبت گنجوران بنشینند.
مدیرکل نسخ خطی و کتاب های نادر کتابخانه ملی می گوید: باید برای احیا و نشر آثار نفیس از جمله نسخ خطی هزینه کنند و اجازه داد، این فرهنگ غنی اسلامی ایرانی عرصه ای برای عرضه و وجود پیدا کنند تا بتواند از زیر آوار قرون سربرآورد و نفس بکشد.
وی ابراز امیدواری می کند، زمانی برسد که به جای اینکه از تریبون و رسانه ها اخبار جنگ، کشتار و خونریزی شنیده شود، اخبار مربوط به آثار و گنجینه های علم و ادب و فرهنگ پربار اسلامی ایرانی به گوش برسد تا روح و جان انسان با آن به سوی تعالی و پیشرفت پرواز کند.

 آذین بزرگراه های پایتخت با تصاویر نسخ خطی
شکراللهی می گوید: با همکاری شهرداری تهران و کتابخانه ملی در هفته کتاب(25 آبان تا دوم آذر)، تصاویری از صفحات نسخ خطی در بزرگراه ها و خیابان های پایتخت در معرض دید عموم قرار گفت به طوری که این آثار فاخر ایرانی چشم هر بیننده ای را نوازش می کرد.
وی با بیان اینکه بازدید گردشگران خارجی از کتابخانه ملی و بخش نسخ خطی دارای جاذبه برای آنهاست، می افزاید: کهن بودن نسخه ها و نگهداری اسنادی که از حدود هزار سال پیش در این مکان نگهداری می شود، برای بازدیدکنندگان خارجی جالب توجه است، همچنین عیار هنری این آثار باعث حیرت آنها می شود.
شکراللهی ادامه می دهد: نکته جالب توجه دیگر برای این افراد خلق آثار نفیس و ارزشمندی است که در زمان قدیم بدون ابزار و داشتن امکانات اندک انجام گرفته است.
به گفته وی، وقتی گردشگران در بازدید از این مجموعه اسناد و مدارکی دال بر انواع کشف های علمی که برای نخستین بار توسط ایرانی ها صورت گرفته (پی بردن به مساله گردش زمین به دور خورشید و کشف گردش خون توسط پیش از ویلیام هاروی) را می بینند، متعجب می شوند.

 با نسخه های خطی حس نوستالوژی زنده می شود
مدیرکل نسخ خطی و کتاب های نادر کتابخانه ملی با بیان اینکه رویت نسخه های خطی حس نوستالوژی انسان را زنده می کند، می گوید: امروزه وقتی اراده می کنیم کتابی را می خریم، در حالیکه در گذشته چنین نبود و کسی که می خواست به متنی درباره یک موضوع دست یابد، از ایران تا مصر یا چین مسافرت می کرد و دراین راه سختی هایی را هم متحمل می شد، این مساله شوق علم آموزی آنها را نشان می دهد.
وی توضیح می دهد: افراد گاهی نسخه های خطی و یا اسنادی را درباره مسائل مختلف در این جا پیدا می کنند که هرگز تصور آن را نمی کنند، تصاویری از متون فارسی در این مجموعه یافت می شود که دراقصی نقاط چین کتابت شده که این نشان می دهد، فرهنگ ایرانی اسلامی تا چه اندازه ای برد داشته است، این فرهنگ تا اسپانیا و چین نفوذ کرده و هنوز هم ادامه دارد، اصل این اسناد در آنجا نگهداری می شود، در این کشورها مسلمانانی زندگی می کنند که نماز خود را به زبان فارسی می خوانند.

 امکان بازدید مجازی برای علاقمندان
شکراللهی با بیان اینکه امکان بازدید مجازی برای علاقمندان وجود دارد، می گوید: افراد می توانند از طریق سایت کتابخانه و بخش جستجوی تخصصی، دست نوشته و نسخ خطی مورد نظر را با شماره و به صورت متن کامل ملاحظه کنند.
وی با اعلام این خبر که 33 هزار نسخه از این آثار روی سایت قابل مشاهده است، می افزاید: یکی از این آثار کلیات سعدی است که نسخه ای از آن امسال رونمایی شد و در حافظه جهانی نیز به ثبت رسید.
شکراللهی این نسخه را از کاملترین و قدیمی ترین نسخه های کلیات سعدی دانست که در قرن هشتم کتابت شده و دارای آرایه های زیبا و خطی خواناست و می تواند دستمایه پژوهش برای متن منقح باشد.
از دیگر نسخی که به گفته شکراللهی در این مکان نگهداری می شود می توان به نسخه ای از قرآن به خط زین العابدین قزوینی معروف به معجزنگار اشاره کرد که اوج تعالی هنر است و همه کلام الله در آن با خطی خوش و زیبا و اعجاز هنری نوشته شده است.
نسخه ای از مثنوی به خط توحید فرزند وصال شیرازی و نسخه ای از نصیحه الملوک که جزو نفیس ترین نسخه های کتابت شده به خط نستعلیق است از دیگر گنجینه هایی است که در کتابخانه ملی نگهداری می شود.
شکراللهی نسخ خطی را نور دیده یک موزه دانسته و اضافه می کند: مرقع زند شامل 30 اثر هنری خط و نقاشی در قطع رحلی، دستخط ملا صدرا و شهید مدرس و مادر نسخه هایی نفیس از دیگر آثاری است که در اختیار این مجموعه است.
وی ادامه می دهد: نسخه های خطی موجود در کتابخانه ملی، یا خریداری یا اهدا و وقف شده و یا به صورت امانی به این گنجینه نفیس سپرده شده و از لحاظ شکلی نیز یا اصل آنها در این مکان نگهداری می شود و یا تصویر آنها به صورت میکروفیلم، میکروفیش و چاپ عکسی در اختیار است بنابراین علاقمندان به کارهای علمی و پژوهشی می توانند از آن بهره مند شوند.

 آلودگی دنیای معاصر مخاطره آمیز برای نسخه های خطی
شکرالهی درباره شرایط نگهداری نسخ خطی می گوید: یک هزارم نسخ خطی را داخل ویترین های دارای درپوش برای بازدید کنندگان ویژه قرار داده ایم اما گاهی درب مخزن اصلی را هم باز کرده و تا فاصله دو سه متری از محل نگهداری این نسخ جلو می رویم تا افراد دورنمای مخزن را ببینند زیرا عبور از خط قرمزی موجود در محوطه ممنوع است.
وی با بیان اینکه عبور از خط قرمز علاوه بر اینکه برای نسخه ها مضر است، برای افراد هم مشکل ساز است، ادامه می دهد: آلودگی های دنیای معاصر می تواند برای نسخه های قدیمی مخاطره آمیز باشد از طرفی آلودگی های موجود درنسخ قدیمی برای دنیای معاصر مضر است از این رو برای مصون ماندن خود و خانواده از آسیب های ناشی از میکروب ها، ویروس ها و قارچهایی که طی قرون در لابلای نسخه ها ماندگار شده و برای انسان خطرناک است باید آنها در جایی امن و محفوظ نگهداری شوند.
مدیرکل نسخ خطی و کتاب های نادر کتابخانه ملی با بیان اینکه امکان فراهم کردن چنین مکانی برای همه وجود ندارد ، یادآور می شود: این نسخه ها باید دور از نور مستقیم خورشید و نورهای دارای اشعه مضر باشند و در رطوبت و دمایی استاندارد نگهداری شوند و در آن محل هوا مرتب پایش شده و غبار آن فیلتر شود.
وی با بیان اینکه این امکان را فقط گنجینه هایی که از آنها یاد شد در اختیار دارند، ادامه می دهد: نگهداری این نسخ بسیار پرهزینه است، در زمستان و تابستان باید دمای مخزن خطی روی دمای 19 درجه ثابت بماند در حالیکه در منزل نمی توان این شرایط را فراهم کرد بنابراین ممکن است چنین نسخه هایی در منزل دچار شوک رطوبتی و حرارتی شوند هرچند مرمت آنها توسط همه امکانپذیر نیست.
شکراللهی می گوید: کار مرمت، شیرازه بندی و صحافی این نسخ ساده نیست زیرا کاغذ، چسب و ابزار مورد نیاز برای مرمت مخصوص است هرچند نسخه های خطی در منزل به دلیل تماس با دست و سایر اشیا و جذب میکروب به سادگی از بین می روند همچنین می تواند عاملی برای بروز برخی بیماری های پوستی ناشی از تماس با آنها باشد.
به گفته وی، نسخ خطی باید به سلسله پیوسته خود بپیوندند تا جای خالی آنها در آن احساس نشود.
مدیرکل نسخ خطی و کتاب های نادر کتابخانه ملی پیشنهاد کرد افرادی که مجموعه و نسخ خطی در اختیار دارند ، با حسن نیت و در درجه اول آن را هدیه و یا وقف کنند زیرا این غیرت ملی می تواند به غنای این گنجینه بیافزاید .
شکراللهی می گوید: افرادی که نیاز به پول این نسخ دارند، می توانند این آثار را برای فروش عرضه کنند و این اطمینان به آنها داده می شود که با رعایت حقوق شهروندی و قیمت گذاری منصفانه و عادلانه توسط کارشناسان نسخ خطی، کتابخانه ملی این نسخه ها را خریداری کند البته اگر به هر دلیلی افراد ترجیح می دهند، این نسخ را به عنوان میراث خانوادگی نگهداری کنند، می توانند آنها را برای آسیب زدایی و ترمیم تحویل دهند تا کتابخانه ملی علاوه بر مرمت، با تصویربرداری از آنها، نسخه ای را برای انجام کارهای پژوهشی و تحقیقاتی برای خود تهیه کند.
به گفته وی، راه دیگر برای حفظ این آثار، انعقاد قرارداد با صاحبان آنهاست که در آن قید می شود، مالکیت نسخه ها با آنهاست اما کتابخانه ملی مراحل حفاظتی و ایمنی آنها را برای نگهداری در این مجموعه انجام می دهد که پس از پایان قرارداد، اصل نسخ به صاحبان آنها بازگردانده می شود.
شکراللهی با بیان اینکه این کار به ارزش و اعتبار نسخ می افزاید، می گوید: نگهداری نسخه های پوسیده و دارای غبار به مراتب دشوارتر از نسخی است که عملیات میکروب زدایی، اسید زدایی و آفت زدایی روی آنها انجام شده هرچند ارزش آنها نیز بالاتر می رود زیرا ممکن است موریانه در آنها نفوذ کرده باشد که مرور زمان باعث از بین رفتن کامل این نسخه های می شود.

ایرنا