تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی (Oral History) یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیده‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد.
تصویر تاریخ شفاهی چیست؟
مقدمه
نورث، یکی از اقتصاددانانی است که برای پیشبرد اهدافش، به تاریخ متوسل شد. وی در این باره می‌گوید: «ساختاری که انسان‌ها برای نظم بخشیدن به محیط سیاسی-اقتصادی‌شان ایجاد می‌کنند، عامل اصلی عملکرد اقتصادی است». ساختار جامعه، همان چارچوب‌های قرار گرفته در شرایط مختلف است که فقط و فقط باید مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد، تا تدریجاً راهکاری برای رفع مشکلات شود. این واکاوی‌ها به منظور فهم بهتر با محوریت مسئله «عاملیت» انجام می‌شود. خوانش روایت‌هایی از معنای یک سیاست، اتخاذ یک رویکرد و کنار نهادن رویکردهای دیگر در بررسی مسائل و موضوعات مشترک و عمومی، تنها بعدی از یک پدیدار را در زمان خاص نشان می‌دهد. در این معنا تاریخ چیزی گذشته تصور نمی‌شود بلکه همچون عین یا موضوع شناسایی در برابر ما قرار می‌گیرد و عاملان صرفاً سکاندار کشتی از قبل ساخته و پرداخته‌ای نیستند، بلکه سهم مهمی در طراحی و ساخت خود کشتی دارند. در این معنی انسان از تاریخ نمی‌گریزد، زیرا او همان است که در تاریخ و به واسطه تاریخ هست.
تعریف
تاریخ شفاهی (Oral History) یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیده‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد.
آلِساندرو پورتِلی، یکی از اندیشمندترین مورخان شفاهی عصر حاضر، «کنش و واکنشی را که منبع [یعنی راوی] و مورخ [یعنی مصاحبه‌گرد] در حین مواجهه با یکدیگر در جلسه مصاحبه از خود بروز می‌دهند به تاریخ شفاهی موسوم است.»
مجموعه‌های تاریخ شفاهی یکی از روش‌های بررسی تاریخی بر پایه روش‌شناسی کیفی در علوم اجتماعی به شمار می‌آیند که به عنوان مآخذ علمی درجه اول در تحلیل‌ها و در مطالعات استفاده می‌شود. این نوع مجموعه‌ها در بسیاری از کشورهای غربی در تمام زمینه‌ها به صورت طرح‌های ملی به طور دایمی در جریان است.
تاریخ شفاهی در جهان
شروع، گسترش و پیشرفت تاریخ شفاهی در دنیا با دانشگاه‌ها عجین بوده است و دانشگاه‌های بزرگ خصوصاً در آمریکا همواره از بانیان ایجاد پروژه‌های بزرگ تاریخ شفاهی و تشکیل‌دهندگان آرشیوهای بزرگ بوده‌اند. عمر تاریخ شفاهی به شکل امروز آن در جهان، به سال 1948 میلادی بر می‌گردد. در این سال پروفسور آلن نونیز (Allan Nevenis) در جریان مطالعه پاره‌ای اسناد تاریخی در دانشگاه کلمبیای آمریکا به فکر استفاده از ضبط صوت برای ضبط و گردآوری خاطرات افتاد و به اصطلاح تاریخ شفاهی با این اقدام رایج شد.
پس از آن، مراکز و موسسات مطالعاتی تاریخ شفاهی در چندین دانشگاه، از جمله در دانشگاه‌های آمریکا، کانادا و اروپا رشد و نمو یافت و فعالیت‌های محدودی نیز در این راستا در آمریکای لاتین و تعداد محدودی از کشورهای آسیایی و آفریقایی آغاز شد. تاکنون برای هویت بخشی و هدایت جریان تاریخ شفاهی، انجمن‌ها و مراکز بسیاری تشکیل شده که از آن جمله «جامعه تاریخ شفاهی کانادا» و «جامعه بین المللی تاریخ دانان شفاهی» در دهه 1970 است. در سال ۱۹۶۲ م. پس از قتل کندی برنامه‌ای برای ضبط خاطرات همکاران او براساس شیوه تاریخ شفاهی در دانشگاه کلمبیا تدوین شد که هزار و یکصد نفر مصاحبه و خاطراتشان ضبط شد. این برنامه در دوره جانسون هم ادامه یافت. در حال حاضر صدها طرح تاریخ شفاهی در اروپا و آمریکا وجود دارد و برنامههای تاریخ شفاهی به عنوان طرح ملی به حساب می‌آید که در طول سال با تمامی قشرهای مختلف گفت وگو می‌گردد و تجربیات آنها جمع‌آوری می‌شود (رک. یوسفی، ۱۳۸۲، ص ۲۰).
برخی کشورها برای ثبت و نگه داری اسناد شفاهی، نهادهای مشخصی مسئولیت دارند. برای مثال مرکز ثبت مدارک عمومی در بریتانیا (Public Record Office) یک بخش غیر وزارتخانه‌ای، بایگانی و ناشر رسمی دولت انگلیس و ولز و حافظ بیش از 1000 سال اسناد ملی نمادین است. این مرکز مشاوران خبره‌ای در زمینه مدیریت اطلاعات و سوابق دارد و یک نهاد فرهنگی، دانشگاهی و میراثی است. این مرکز سوابق دولت را جمع آوری می‌کند تا آن را برای نسل‌های بعدی حفظ کند. آنها اطلاعات دولت مرکزی انگلیس را که در وب منتشر شده است ضبط، حفظ و قابل دسترسی می‌کنند. بایگانی وب شامل فیلم‌ها، توییت‌ها، تصاویر و وب سایت‌هایی است که از سال 1996 تاکنون قدمت دارند.
بانک جهانی هم در برنامه اورال هیستوری، به مصاحبه، آرشیو کردن و بررسی دوره فعالیت مدیران خود می‌پردازد.
سازمان بایگانی و سوابق ملی (NARA) مجری پروژه تاریخ شفاهی بایگانی ملی در واشنگتن، تجربیات تاریخی، بینش‌ها و دیدگاه‌های کارکنان و کارمندان سابق را جمع‌آوری می‌کند. آنها با استفاده از روش مصاحبه فرهنگ سازمانی، روش‌های کار، فرایندهای تصمیم‌گیری، اقدامات تاریخی و رویدادها را درک و همچنین به حفظ حافظه نهادی بایگانی ملی کمک می‌کنند و در دسترس قرار می‌دهند. این سازمان خود را حافظ سوابق کشور می‌داند. در بخشی از توضیحات عمکلرد این سازمان آمده است که، از بین تمام اسناد و مطالب ایجاد شده در جریان تجارت که توسط دولت فدرال ایالات متحده انجام شده است، فقط 3-1 درصد به دلایل قانونی یا تاریخی آنقدر مهم هستند که برای همیشه توسط ما نگهداری می‌شوند. بخشی از پروژه‌های این سازمان تحت پروژه دولت باز، جهت اعمال نظرات عموم، در دسترس همگان هم قرار می‌گیرد.
تاریخ شفاهی در ایران
در ایران نیاز جمع‌آوری تاریخ شفاهی به علت کمبود مدارک تاریخی، به ویژه برای تحلیل‌های تاریخی که تا حد زیادی به نظام سیاسی بسته ایران برمی‌گشت؛ بعلاوه این که دلایل دیگر نیز وجود داشت که تمامی محققان تاریخ با آن آشنا هستند از جمله پراکندگی اسناد و مدارک و نبود یک نظام صحیح در نگهداری مدارک و اسناد تاریخی بوده است (سعیدی،:199).
به منظور بررسی تاریخ شفاهی ایران نیز تاکنون در خارج از کشور چندین پروژه، مرکز و موسسه تحقیقاتی ایجاد شده‌اند که از جمله می‌توان به پروژه تاریخ شفاهی زنان ایران در بنیاد مطالعات ایران با همکاری بخش تحقیقات تاریخ شفاهی کلمبیا در سال 1982، پروژه تاریخ شفاهی ایران در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد (ماساچوست آمریکا) به سال 1981، پروژه تاریخ شفاهی چپ در ایران با اتکا به موسسه بین المللی تاریخ اجتماعی (آمستردام، هلند)، پروژه تاریخ شفاهی چپ (برلن، آلمان)، طرح تاریخ شفاهی اقتصاد ایران در دانشگاه لندن، پروژه تاریخ شفاهی ایران نام برنامه‌ای برای مصاحبه با عده‌ای از ایرانیانی بوده که در تاریخ معاصر نقشی داشته‌اند. این برنامه به ابتکار حبیب لاجوردی در دانشگاه هاروارد انجام گرفت. «برنامه انرژی اتمی ایران تلاش‌ها و تنش‌ها، مصاحبه با اکبر اعتماد». مصاحبه اکبر اعتماد درباره تاریخ برنامه انرژی اتمی حول سیاست آمریکا و ایران، سؤال اصلی است که در این کتاب مطرح شده است. همچنین خواننده با تاریخچه تشکیل و تحول سازمان انرژی اتمی آشنا خواهد شد. برای مثال این مسئله مطرح می‌شود که آیا آمریکا با وجود رابطه خوب با شاه با انجام این طرح موافق بود؟ (Afkhami, 1997).
از دیگر آثار این حوزه، «تحولات صنعت نفت ایران، نگاهی از درون، مصاحبه با پرویز مینا و فرخ نجم آبادی»، «سیاست و سیاستگذاری اقتصادی در ایران، مصاحبه با علی نقی عالیخانی» و… اشاره کرد. تاریخ شفاهی روابط ایران و آمریکا نیز از دیگر آثار این حوزه است. این مجموعه در دفتر مطالعات ایران تهیه می‌شود که هدفش گفتوگو با مقامات ارشد آمریکایی درباره سیاست‌های خارجی آمریکا در مورد ایران است.
از پروژه‌های تاریخ شفاهی ایران در سال‌های اخیر می‌توان به «تاریخ شفاهی ارتباطات و فناوری اطلاعات»، تاریخ شفاهی «جمعیت هلال احمر ایران» اشاره کرد.
مصاحبه‌های فراوانی با سیاستمداران و هم‌پالکی‌های‌شان، رهبران عرصه تجارت و نخبگان فرهنگی موجود است. این مصاحبه‌ها علاوه بر ثبت دیدگاه‌های صاحبان قدرت، نوعاً به «کاسه زیر نیم‌کاسه ماجرا»، ظرایف تصمیم‌گیری، رقابت‌ها و اتحادهای شخصی و زیربنای انگیزه‌های گوناگون اقدامات عمومی که غالباً از اسناد عمومی غایب هستند، می‌رسند. مثلاً کمی بعد از مرگ آبراهام لینکلن در سال 1865، منشی‌اش جان جی نیکولای و شریک حقوقی‌اش ویلیام هرندون، خاطرات مربوط به شانزدهمین رئیس‌جمهور آمریکا را به طرق مختلف از جمله مصاحبه با افرادی که لینکلن را می‌شناختند و با وی کار کرده بودند، جمع‌آوری کردند.
از میان شاخص‌ترین تلاش‌هایی که در ابتدای عصر تاریخ شفاهی برای گردآوری گزارش‌های شفاهی از گذشته صورت گرفته است می‌توان به هزاران چرخه زندگی اشاره کرد که توسط محققان پروژه نویسندگان فدرال در اواخر دهه 1930 و اوایل دهه 1940 ثبت و ضبط شده‌اند.