در نشست «کارکرد تاریخ شفاهی در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی» مطرح شد؛
دایره تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی بسیار وسیع است
حجت‌الاسلام سعید فخرزاده گفت: دایره تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی بسیار وسیع بوده که لازم است متناسب با آن سرمایه‌گذاری شود. اگر علمی کار نکنیم باید هزینه زیادی بپردازیم تا اشتباهاتی را که بیان شده، رفع کنیم.
به گزارش خبرنگار فرهنگی مشق شب و به نقل از روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران، نشست «کارکرد تاریخ شفاهی در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی» سه‌شنبه (۱۸ بهمن‌ماه ۱۴۰۱) با حضور حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، حجت‌الاسلام محمدحسین فروغی و محمدرضا کایینی در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.
در ابتدای این نشست محمدرضا کایینی بیان کرد: در ابتدای پیروزی انقلاب بعضی مراکز اسنادی فعال بودند. مصاحبه‌هایی نیز انجام شد، اما به‌صورت تاریخ‌پژوهی چندان جدی گرفته نشد و تا آخر دهه ۶۰ کار قابل‌توجهی در تاریخ شفاهی انجام نشد.
این نویسنده و پژوهشگر افزود: از اواسط دهه ۷۰ انتشار خاطرات آغاز شد که آن خاطرات امروز متاسفانه وبال نظام شده است، چون از سر بی‌دقتی مطالبی بیان شده که اکنون در فضای مجازی پخش شده است. واقعیت این است که تاریخ شفاهی در رده نگارش تاریخ پس از اسناد مکتوب قرار دارد. به همین دلیل برخی اهمیت لازم را برای آن قائل نیستند. البته این حرف را اندیشمندان مورد خدشه قرار داده‌اند، چون همان اسنادی که در تاریخ مکتوب وجود دارد، در تاریخ شفاهی هم وجود دارد. ممکن است نسیان در تاریخ شفاهی راه پیدا کند.
وی در ادامه گفت: اکنون شاهد کتاب‌هایی از تاریخ شفاهی هستیم که از نظر محتوا با هم متضاد هستند. برخی به برخی از کتاب‌های نادرست استناد و رونویسی می‌کنند و رونویسی در تاریخ شفاهی تبدیل به جریان خطرناکی می‌شود. معتقدم یکی از راه‌های علاج تاریخ‌نگاری انقلاب که امراض بر آن عارض شد، پناه بردن به بازخوانی انتقادی این آثار است. باید ببینیم که برای هر کتاب چقدر باید ارج گذاشت. به قولی سه نقل قول از یک نفر، یک نهضت پیروز را به فنا می‌دهد.
کایینی افزود: پیشنهاد من این است که در این زمینه مطالعه بیشتری انجام بگیرد. از دهه ۷۰ که این فرآیند آغاز شد، برخی آثار پدید آمد که از کیفیت خوبی هم برخوردار است، اما باید اعتراف کنیم که خارجی‌ها بهتر از ما در این زمینه کار کرده‌اند. اکنون از نظر کمی شاهد چاپ آثار بسیاری هستیم اما متأسفانه از کیفیت خوبی برخوردار نیستند. امروزه با حجم انبوه، متراکم و بعضا بی‌خاصیت از روایت‌ها روبه‌رو هستیم که باید علاج شود. در کل روش‌شناسی، نقد تاریخ شفاهی و بازتدوین آن برای تاریخ انقلاب بسیار مهم است.
تولیدکنندگان آثار از تک روایتی خارج شوند
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام سعید فخرزاده گفت: وقتی قرار است یک پدیده مورد بررسی قرار گیرد، مورخ سعی می‌کند از زوایای گوناگون آن پدیده را مورد بررسی و تحقیق قرار بدهد. پدیده انقلاب اسلامی توسط اقشار مختلف مردم علیه حاکمیتی که وابسته بوده، انجام گرفته است. اگر بخواهیم بخشی از تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی را کار کنیم، باید هر دو نگاه یعنی نگاه رزمنده ایرانی و نگاه سرباز عراقی را ببینیم. چه بسا شاید تفسیرهای ما بر اساس اطلاعاتی که داریم نادرست باشد. در واقع آنچه ما بیان می‌کنیم بر اساس دریافت‌های خودمان است اما آیا واقعیت هم همین است؟
وی افزود: همین ویژگی را در بین انقلابیون نیز می‌توانیم داشته باشیم. در خاطرات ردپایی از ویژگی رژیم پهلوی نداریم. در جریان انقلاب چه آن‌هایی که تحت لوای تیمی بودند و چه مردم خودجوش امر داشتند که چیزی را مکتوب نکنند. در اختیار داشتن رساله امام (ره) حکم زندان داشت. اساسا امر داشتند که مکتوب نشود. لذا ما نمی‌توانیم به سند مکتوب استناد کنیم و مجبوریم به روایت‌های شفاهی استناد کنیم.
این نویسنده و تاریخ‌پژوه بیان کرد: ساواک گروهی را دستگیر و زندانی می‌کرد و اطلاعاتی را از آنها می‌گرفت که این اطلاعات امروز به نوعی سند است، هر چند نمی‌شود کامل به آنها استناد کرد چون ممکن است زندانیان در بازجویی‌ها دروغ گفته باشند. وقتی که از عملکرد رژیم پهلوی به مساله نگاه می‌کنیم برعکس است چون در ساختار همه چیز ثبت و ضبط شده است. بیشتر کردار پهلوی را می‌توان از اسناد مطالعه کرد. عوامل رژیم پهلوی یا رفتند و یا اعدام شدند. از طریق تاریخ شفاهی نمی‌توانیم به اطلاعات زیادی دست پیدا کنیم. البته عوامل رژیم هم که خاطراتشان را می‌گفتند معلوم بود که خودشان را منزه می‌کنند. ما باید بیشتر روی اسناد کار کنیم. بخشی از اسناد در دسترس قرار گرفته است و بخشی هنوز در دسترس نیست.
وی ادامه داد: از جزء شروع کردیم، ولی بدون برنامه منسجم است. در این زمینه کار هم انجام گرفته، هر چند ممکن است که با حد مطلوب فاصله داشته باشد. اینکه چرا در دهه اول انقلاب، کار تاریخ شفاهی را شروع نکردیم به این دلیل است که یک سال از انقلاب نگذشته بود که جنگ تحمیلی آغاز شد و مسئولان به دفاع از کشور پرداختند. ولی بعد از جنگ توجه‌ها به سمت انقلاب برگشت و کارهای خوبی هم انجام شده است. امری در کار نبود، بلکه شرایط بیرونی اقتضاء می‌کرد.
حجت‌الاسلام فخرزاده با بیان اینکه تاریخ شفاهی دو وجه دارد، افزود: یک وجه تاریخ شفاهی مصاحبه و وجه دیگر آن تدوین است که در متن نهایی موثرند. از زمانی که ثبت خاطرات تاریخ شفاهی در جبهه آغاز شد، چون اطلاعات ما کلی بود و اطلاعی از عملیات خاص نداشتیم، مصاحبه را شروع و نفر به نفر اطلاعات را گردآوری می‌کردیم تا به یکسری اطلاعات دست پیدا کنیم. آن زمان امکان تحقیق قبل از مصاحبه برای ما وجود نداشت. اینها را بر اساس مطالعات تاریخی حوزه به‌دست آورده بودیم، لذا در گام اول برای خاطره شناسنامه درست می‌کردیم. مکان و زمان به همراه موضوع تفکیک می‌شد و بعد از پیاده‌سازی خاطره در پرونده‌های رزمندگان قرار می‌گرفت. با مطالعه هر پرونده به کلی اطلاعات دست پیدا می‌کردیم و انگار در گردان حضور داشتیم.
وی بیان کرد: وقتی اطلاعات داشته باشیم، می‌توانیم بپرسیم و طرف نمی‌تواند درست پاسخ ندهد. تسلط مصاحبه‌گر نیز بر مصاحبه یا گفت‌و‌گو مهم است. دایره تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی بسیار وسیع بوده و لازم است متناسب با آن سرمایه‌گذاری شود. اگر علمی کار نکنیم باید هزینه زیادی بپردازیم تا اشتباهاتی را که بیان شده ، رفع کنیم. هزینه ساماندهی از هزینه گردآوری بیشتر است. اگر هزینه‌ای برای آموزش افراد در نظر بگیریم، در پایان هزینه زیادی نخواهیم داشت.
فخرزاده همچنین گفت: انجمن تاریخ شفاهی در حدود ۲۰ سال است که مشغول به‌کار بوده و تا امروز ۲۰۰ کارگاه تخصصی در شهرهای مختلف برگزار کرده، اما جریان تاریخ‌نگاری خیلی وسیع‌تر است. باید جایی باشد که حوزه فرهنگ را در آنجا استانداردسازی کنیم. لازم است که از تولیدکنندگان آثار بخواهیم که از تک روایتی خارج شوند. یک محقق هم دانش خود و هم تحقیقاتی که انجام می‌دهد را به کار می‌گیرد. این کار دقت و هزینه دارد. با هزینه اندک برای پژوهشگر صرف نمی‌کند که به‌کار تحقیق بپردازد. اکنون بیشتر سازمان‌ها تنها به بالا رفتن آمار بسنده می‌کنند. آن‌گونه که باید اثربخشی هر کار را نمی‌بینیم، چون با مخاطب ارتباط نداریم. در این زمینه هم باید بیشتر کار بشود.
نمی‌دانیم سیر تاریخ شفاهی از چه زمانی آغاز شده است
محمدحسین فروغی نیز در بخش دیگری از این نشست بیان کرد: حتی در میان شفاهی‌کاران نقص وجود دارد. نمی‌دانیم سیر تاریخ شفاهی از چه زمانی آغاز شده و این یکی از ابهامات است. البته جشن‌های ۲۵۰۰ ساله آغاز تاریخ شفاهی در ایران است. باید از افرادی که از ابتدا شروع کردند بپرسیم تا برسیم به مرکز اسناد انقلاب اسلامی و حوزه هنری و… .
وی افزود: خودمان دغدغه این را داشتیم که بدانیم تاریخ شفاهی از چه زمانی آغاز شده است. در این زمینه اثر مکتوب وجود ندارد تا آسیب‌شناسی شود. مثلا چرا در مورد زنان در حوزه علمیه هیچ کاری انجام نگرفته است؟ وقتی آسیب‌شناسی صورت گیرد، بسیاری از مشکلات حل می‌شود. نکته دوم اینکه ما به لحاظ آکادمیک فقیر هستیم. کنشگری وجود ندارد. به جز کتاب فائزه توکلی هیچ کتاب آکادمیکی در این حوزه نداریم. در آمریکا کار آکادمیک بسیاری انجام گرفته که به‌راحتی می‌توان آنها را گرفت، ترجمه کرد و تاریخ شفاهی را غنا بخشید. ما اعتمادبهنفس پایینی داریم. تصور می‌کنیم اگر روایت دیگری شنیده شود، باعث هدم و ویرانی ماست، درحالی‌که این‌گونه نیست.
این پژوهشگر ادامه داد: مستند «حب ۵۳» که جایزه حقیقت سال گذشته را دریافت کرد، در مورد کودتای ۲۸ مرداد است که یک تاریخ شفاهی است. چرا ما اعتمادبهنفس نداریم؟ با همه بچه‌های رضاخان مصاحبه شده است. اعتماد رضاخان به انگلیسی‌ها و عاقبت او مورد بازنگری قرار گرفته است. ۱۰ تا ۱۵ مصاحبه با کسانی انجام گرفته است که آخرین روزهای رضاخان را دیده‌اند. ما همه اینها را کنار گذاشته‌ایم. شاید تحلیل اشتباهی نیز در این بین گفته شود. اینکه نگاه ژورنالی داشته باشیم، یک نقص است.
وی گفت: تاریخ کلاژ نیست. واقعیت وجود دارد. انقلاب درختی نیست که به یکباره از زمین سبز شده باشد، باید روایت و نقد شود که اگر این‌گونه باشد، آدم‌های دیگری می‌آیند و قبول می‌کنند که در همین زمین بازی کنند. خساست مجموعه‌های اسنادی و بسته بودن آنها برای در اختیار گذاشتن اسناد برای پژوهشگر موضوع دیگری است که باید مورد توجه قرار بگیرد. وقتی اسناد در اختیار پژوهشگر قرار نگیرد، پژوهشگر خسته می‌شود و کار را رها می‌کند. درها را بسته‌ایم و به مستندساز می‌گوییم برو و مستند بساز. اینها آسیبی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
فروغی در پایان بیان کرد: واقعیت این است که ما اکنون گروهی را به دلیل کهولت سن از دست داده‌ایم. یا پژوهشگران با مشکلات معیشتی روبه‌رو هستند. به همین دلیل بیشتر کمی کار می‌شود. برای فرد نمی‌صرفد که به‌صورت مستمر روی یک سوژه کار کند. کسی که تاریخ شفاهی کار می‌کند باید تا حدی همراه و همدل کسی باشد که مشغول بیان خاطره است.
مطالب مرتبط:
نخستین برداشت تاریخ شفاهی تعزیه دامغان آغاز شد
تاریخ شفاهی، زبان گویای دیروز و چراغی فرا روی آینده
- اخبار مشق شب
- اخبار فرهنگی
- اخبار ادبیات و نشر
- فروشگاه مشق شب
- محصولات مشق شب
- کتب مشق شب
- رضا هوشمند
- عاشقانه‌های صفدر و صفورا منتشر شد
- کتاب آداب گفت‌و‌گو منتشر شد